Şüphesiz en güzel yönetim şekli Mustafa Kemal Atatürk’ün de bize miras bıraktığı gibi hakimiyetin kayıtsız şartsız millette olduğu parlamenter sistemdir. Ancak bu yönetim sistemi dünyanın geneli için oldukça yeni bir durum. Çünkü devletlerin kurulduğu ilk yıllardan yakın bir zamana kadar bu devletler monarşi ile yönetilmiştir ve hatta hala günümüzde monarşi ile yönetilen ülkeler vardır.
En geniş tanımıyla monarşi, tüm iktidar gücünün tek kişinin elinde toplanmasıdır. Türkler olarak bu yönetim biçimine oldukça aşinayız çünkü işgal sonucu yıkılana kadar Osmanlı İmparatorluğu da bir monarşi devletiydi. Bu yönetim sistemi uzun yıllardır kullanılmakta olduğu için farklı evreleri ve türleri var. Gelin monarşi nedir, günümüzde hala monarşiyle yönetilen ülkeler hangileri daha yakından inceleyelim.
Monarşi nedir?
Fransızca monarchie kelimesinden dilimize geçen monarşi, devlet yönetiminin tek kişinin elinde toplandığı bir yönetim biçimidir. Tarih boyunca bugün monark olarak adlandırdığımız bu liderler kral, kraliçe, imparator, imparatoriçe, kağan, şah, padişah, sultan, prens ve prenses gibi pek çok farklı unvana sahip olmuşlardır.
Monarşi, gücün tek elde toplanması olarak tanımlansa da aslında bu tür yönetimlerde güç bir ailenin elindedir. Bu aileden bir kişi lider olur ve ölene kadar lider kaldıktan sonra yerine diğer bir aile üyesi geçer. Farklı toplumlarda monarşi oligarşiyle yani yönetimin bir grubun elinde olmasıyla desteklenmiştir. Bu durumda yine güçlü bir lider olsa da bu grup tarafından seçilir ve kararlarını bu grubun çıkarları doğrultusunda verir.
Monarşi yönetim sistemindeki liderler, yönetme gücünü ilahi bir güçten aldıklarını iddia eder ve buna inanırlar. Çoğu monark, aynı zamanda dini lider olarak da görülür. Hatta Mısır dönemindeki firavunlar direkt olarak tanrının kendisi olduklarını bile iddia etmişlerdir. Bu açıdan bakarsak monarşinin dini özelliklerle desteklendiğini söylemek mümkün.
Lider ve monarşi türleri nelerdir?
Monarşi yönetim sisteminde iki farklı lider türü vardır; kan bağıyla gelen lider ve seçilen lider. Kan bağıyla gelen liderler bildiğimiz sistemdir. Baba liderdir, ölünce oğlu lider olur. Seçilen liderler ise belirli bir grup tarafından seçilmelerine rağmen ölene kadar lider olurlar ve yine bütün gücü ellerinde bulundururlar.
Monarşi türlerini de anayasal monarşi ve mutlak monarşi olarak ikiye ayırmak mümkün. Mutlak monarşi bildiğimiz astığım astık kestiğim kestik bir liderin olduğu ve gücünün sınırı olmadığı bir sistemdir. Anayasal monarşi ise bu tür liderler sembolik olarak bir anayasaya ve parlamentoya bağlı olarak görev yaparlar.
Monarşi dönemleri:
Monarşi yakın bir zamana kadar tüm devletlerde uygulanan temel yönetim sistemiydi. Monarşinin ilk yıllarından antik monarşi, son yıllarından ise modern monarşi olarak bahsetmek mümkün. Antik monarşi Yunan, Mısır ve diğer Mezopotamya medeniyetlerindeki yönetim biçimini ifade eder ve oldukça katı kurallara sahiptir.
Modern monarşi dönemi ise 1789 Fransız İhtilali ile sona ermiş ve ulus devlet modelini doğurmuştur. Fransız İhtilali’ne kadar Avrupa kıtasındaki ülkelerde hanedan ailesi ve soylular tarafından yönetilen sistem modern monarşi dönemi olarak kabul edilir. Avrupa’da oligarşi ile monarşi her zaman iç içe olmuştur. Soylu sınıf buradan gelmektedir.
Osmanlı monarşisi ve sona erişi:
Osmanlı monarşisi, Osmanlı saltanatı olarak adlandırılmaktdır. Osmanlı saltanat sisteminde devletin kurucusu Osman Bey’in soyundan gelen kişiler padişah unvanıyla lider olurlar. Gücün Allah tarafından kendilerine verildiğine inanırlar. Osmanlı saltanatında soylu sınıfı olmasa da yetkin olmayan padişahların tahtta olduğu dönemde kadınlar saltanatı sürüldüğü ya da önemli kararların vezirler tarafından verildiği görülmüştür.
Osmanlı monarşisi 1876 yılında Birinci Meşrutiyet’in ilanı ile anayasal monarşiye dönmüş ancak Rusya’nın imparatorluğa saldırmasıyla parlamento feshedilmiştir. 30 yıl sonra İkinci Meşrutiyet ilan edilmiştir. Meclis-i Mebusan olarak isimlendirilen parlamento, 23 Nisan 1920 tarihine kadar açık kalmış ve daha sonra yerini Millet Meclisi’ne bırakmıştır.
Millet Meclisi’nin 1 Kasım 1922 kararı ile Osmanlı İmparatorluğu’nun münkariz olduğu kabul edilerek saltanat kaldırılmış ve son Padişah VI. Mehmed Vahdettin tahttan çekildiğini açıklamıştır. Daha sonra ise hepimizin bildiği gibi 29 Ekim 1923 tarihinde bugün yaşadığımız Türkiye Cumhuriyeti devleti kurulmuştur.
Günümüzde hala monarşi ile yönetilen ülkeler:
- Anayasal monarşi ile yönetilenler;
- Andorra
- Antigua ve Barbuda
- Avustralya
- Bahamalar
- Barbados
- Belçika
- Belize
- Kamboçya
- Kanada
- Danimarka
- Grenada
- Jamaika
- Japonya
- Lesotho
- Lüksemburg
- Malezya
- Hollanda
- Yeni Zelanda
- Norveç
- Papua Yeni Gine
- Büyük Britanya
- Saint Kitts ve Nevis
- Saint Lucia
- Saint Vincent ve Grenadinler
- Solomon Adaları
- İspanya
- İsveç
- Tayland
- Tuvalu
- Bahreyn
- Bhutan
- Ürdün
- Kuveyt
- Lihtenştayn
- Monako
- Fas
- Tonga
- Birleşik Arap Emirlikleri
- Mutlak monarşi ile yönetilenler;
- Brunei
- Umman
- Katar
- Suudi Arabistan
- Esvatini
- Vatikan
Bütün yönetim gücünün tek bir kişinin elinde olduğu yönetim sistemi monarşi nedir, türleri nelerdir gibi merak edilen soruları yanıtladık ve bugün hala monarşi ile yönetilen ülkeleri listeledik. İnsan okudukça tekrar tekrar ‘Yaşasın cumhuriyet!’ demekten kendini alamıyor.