Depremlerın tam olarak ne zaman olacağını tahmin etmek günümüz teknolojisiyle henüz mümkün değil. Ancak bilim insanları, fay hatlarındaki hareketlilik, mikro sarsıntılar ve yer kabuğu gerilim analizleriyle riskli dönemleri öngörebiliyor. Deprem uzmanı Dr. Judith Hubbard, depremlerin tahmin edilmesinde yaşanan zorlukları için kaleme aldı.
DEPREMİ ÖNCEDEN TAHMİN ETMEK MÜMKÜN MÜ?
Bilim insanları, erken sismik işaretleri inceleyerek küçük şiddetli bir depremin daha büyük bir depreme dönüşmesini tahmin etmenin mümkün olup olmadığını araştırdı. Maalesef 2016’da gerçekleştirilen bir çalışma bunun öngörülemeyeceğini söylüyor. Yazarlar, tüm dünyada çeşitli deprem türlerine bakarak küçük ve büyük ölçekli depremlerin sismik işaretlerinin aynı olduğu sonucuna varıyor.
Küçük bir kırılmanın büyüyüp büyümeyeceğini belirleyen ana faktörlerden biri, fay boyunca önceden var olan basınç durumudur. Zamanla tektonik plakaların yavaş hareketi nedeniyle fay üzerindeki basınç daha da artacaktır. Basınç seviyesi, hem depremlerde hem de bazı durumlarda sarsıntı oluşturmayan daha yavaş kaymalarda, fay üzerindeki kayma geçmişine bağlıdır. Bu basınç seviyesi, yer kabuğunda ani kaymalara neden olan yakındaki depremler tarafından değiştirilebilir. Fay üzerindeki basınç, onun sürtünme kuvvetinden fazla olduğunda da fay kayabilir.
Büyük bir depremin oluşması için geniş bir fay alanında önceden var olan basıncın sürtünme kuvvetine yakın olması gerekir ki depremin kendisinin neden olduğu dinamik basınç, fayı kenarlarından itmek için yeterli olsun ve fay boyunca onlarca ve yüzlerce kilometre boyunca kademeli olarak ilerleyebilsin. Maalesef, fay üzerinde önceden var olan basınç oranını ölçmek mümkün değil. Bilim insanları yalnızca basınç oranındaki değişiklikleri, tektonik hareketlerin yıllık artışlarını veya bilinen bir depremin bilinen bir fay üzerindeki etkisini tahmin edebilir. Bu bilgi, fayın gücü ve mutlak basınç seviyesi bilinmediği takdirde bir fayın ne zaman kırılacağını söylemek için yeterli değildir.
BİLİM İNSANLARI DEPREMLERİ TAHMİN ETMEK İÇİN NELER YAPABİLİR?
Bizler aktif fayları tanımlayıp haritalayabilir ve basıncın ne kadar hızlı biriktiği üzerine tahmin yürütebiliriz. Bizler ayrıca bir fay üzerinde oluşabilecek olası maksimum deprem büyüklüğünü de tahmin edebiliriz. Örneğin 200 kilometreden daha kısa bir fay, 8,5 şiddetinde bir deprem oluşturmak için yetersizdir. Bu bilgi, aletsel, tarihi, arkeolojik ve jeolojik kayıtlardan alınan faylardaki uzun vadeli deprem kayıtları ile desteklenebilir ve test edilebilir. Bu bilgilerle belirli bir süre boyunca yüksek sarsıntı yaşama olasılığı daha yüksek olan alanlar tanımlanabilir.
Tehlikenin daha yüksek olduğu dönemleri belirlemeye çalışabiliriz ancak bu yaklaşımların daha fazla araştırılması gerekiyor. Bazı durumlarda büyük depremler daha küçük sarsıntılardan ve artçılardan sonra gerçekleşebiliyor. Çünkü küçük depremler dahi bölgesel basınç değişikliklerine neden olarak daha büyük kırılmalara yol açabilir. Bununla birlikte, küçük depremlerin sayısı büyük depremlere kıyasla daha fazladır. Deprem büyüklük ölçeğinde her bir aşağı adımda yaklaşık on kat daha fazla deprem gözlenir. Örneğin her 7 şiddetinde deprem aralığında, 4 büyüklüğünde yaklaşık bin adet deprem meydana gelir. Bununla birlikte vakaların yüzde 99’unda 4 büyüklüğünde bir deprem daha büyük bir olayın habercisi değildir.
Bununla birlikte, büyük depremler zaman zaman yakınlarındaki faylarda daha başka büyük depremleri de tetikleyebilir. Basınç değişikliklerinin modellenmesi, büyük bir olayın ardından hangi fayların kayma olasılığının daha yüksek olduğunu gösterebilir. Bununla birlikte, tetikleme saatler, haftalar, yıllar içinde gerçekleşebileceği veya hiç gerçekleşmeyebileceği için bu bilgiyi kullanmak zor olabilir.